“TÔI CÓ MỘT THÂN THỂ?” - BẠN CHẮC KHÔNG?

“Tôi có một thân thể?" (I've got a body?). Đó là câu hỏi để bắt đầu cho toàn bộ những nghiên cứu của hai tác giả Niall Richardson và Adam Locks trong cuốn “Body Studies: The Basics” (Nghiên cứu thân thể: Những vấn đề cơ bản) do nhà xuất bản Routledge ấn hành năm 2014. Điều tưởng như bình thường đến mức không thể bình thường hơn: có một thân thể lại được đặt trong một câu nghi vấn đã mở ra những vấn đề có ý nghĩa sâu sắc, rằng có phải ai cũng có toàn quyền kiểm soát với cơ thể của chính mình hay không. Phụ nữ, đàn ông hay những người phi nhị phân giới có thực sự đang tự chủ với cơ thể của mình? 

 

Trước khi đi vào vấn đề này, chúng ta sẽ tìm hiểu về khái niệm căn bản: quyền tự chủ với cơ thể (bodily autonomy). Quyền tự chủ thân thể là quyền mà con người được phép kiểm soát cơ thể của mình, tự đưa ra những quyết định về cơ thể mà không bị ép buộc. Quyền tự chủ/ tự quyết thân thể được ghi nhận trong những công ước nhân quyền của Liên hợp quốc. 

 

Tại sao điều này lại quan trọng? Bởi lẽ vấn đề thân thể là vấn đề phổ quát của nhân loại, liên quan trực tiếp đến lợi ích của mỗi cá nhân. Hiểu biết về quyền tự chủ thân thể sẽ là cơ sở quan trọng để chúng ta biết trân trọng chính bản thân mình và là nền tảng cho sự tôn trọng lẫn nhau trong xã hội. Khi quyền tự chủ về thân thể được đề cao thì mọi người sẽ tự do ý chí, bình đẳng trong việc kiểm soát cơ thể mình, từ đó góp phần giảm thiểu sự bất công và kiến tạo nên một trật tự nhân văn cho xã hội. “Tự chủ thân thể là nền tảng để con người có thể hưởng toàn bộ các quyền của mình, bao gồm quyền được chăm sóc sức khỏe và quyền được sống mà không bị bạo lực. Sự phủ nhận quyền tự chủ thân thể là hành vi vi phạm quyền của con người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em gái, làm gia tăng bất bình đẳng và tiếp tay cho tình trạng bạo lực do phân biệt giới tính”, bà Naomi Kitahara, Trưởng đại diện UNFPA tại Việt Nam khẳng định.

 

Trước hết, con người có quyền tự chủ với sức khỏe và ngoại hình của chính mình. Từ xa xưa cho đến ngày nay, người phụ nữ và cơ thể phụ nữ luôn bị coi là một sự khiếm khuyết. Kinh Thánh coi phụ nữ là mảnh xương sườn của người đàn ông. Aristotle coi phụ nữ là “người đàn ông chưa hoàn chỉnh”, vì “thiếu nhiệt” để tạo ra hình thể hoàn hảo (nam). Hippocrates và Galen cũng mô tả cơ thể nữ chỉ là biến thể “bên trong” của cơ thể nam (âm đạo như dương vật quay vào trong). Ngày nay, chúng ta vẫn thấy sự biểu diễn của các biểu tượng thân thể nam giới “cao quý” hơn nữ giới ở khắp mọi nơi mà dễ thấy nhất chính là những kiểu kiến trúc tòa tháp (tượng trưng cho dương vật) và kiến trúc lõm, uốn cong theo chủ nghĩa dương vật trung tâm. Không dừng lại ở đó mà chúng ta còn dễ dàng bắt gặp những chuẩn mực mang tính định kiến xã hội lên cả hai giới như việc nam giới thì cần sở hữu một ngoại hình mạnh mẽ, cứng cáp còn cơ thể phụ nữ thì được quy định bởi những số đo khắt khe và gắn liền với sự dịu dàng, uyển chuyển. Do đó việc một người nam có thân thể gầy gò, yếu nhược hay sở hữu làn da trắng thường bị gán với những từ ngữ không hay. Hoặc việc một người phụ nữ sở hữu một vóc dáng vạm vỡ lại trở thành tâm điểm của những cuộc bàn tán. Ở Trung Quốc hiện đại nơi chuộng kiểu đẹp “mình hạc xương mai” thì những cô gái phải thật gầy mới được coi là đẹp. Chúng ta lớn lên với đầy rẫy dấu ấn của những khuôn mẫu xã hội lên thân thể của chính mình. Lịch sử thân thể chưa bao giờ là lịch sử thuộc về chính nó mà là nơi xảy ra cuộc chiến giữa các quyền lực và diễn ngôn như M. Foucault quan niệm. Đặc biệt, với nữ giới, cơ thể phụ nữ như một chiến trường của những lời phán xét không mấy nhân văn không chỉ qua lời của giới khác mà ngay cả khi nữ giới nói về chính họ. Khi Miss Universe Thái Lan Scott Kemmis đến với đấu trường nhan sắc thế giới với một thân hình “ngoại cỡ” ngay lập tức đã nhận về vô số chỉ trích. Tuy nhiên, Kemmis đã tự tin phát biểu rằng: "Tôi rất tự hào khi được đại diện cho #RealSizeBeauty. Tôi sẽ không xin lỗi về cơ thể của mình. Tôi biết mình đứng đây vì điều gì và tôi là ai. Tôi sẽ mãi tự hào về những gì mình theo đuổi.” Không phải xin lỗi vì cơ thể của mình - điều này thể hiện sự ý thức cao độ về quyền kiểm soát thân thể của chính mình. Lời của Kemmis chính là một tuyên ngôn về việc từ chối sự kiểm soát từ bên ngoài và thực sự tự do với cơ thể của chính mình. 

 

Quyền tự chủ về thân thể không chỉ thể hiện ở chỗ tự do trong ngoại hình mà còn là sự thoát khỏi các hình thức bạo lực lên thân thể. Không ai có quyền xâm phạm tới thân thể và tính mạng của một cá nhân nào. Đây là nhân quyền cơ bản. Vào những cuối của thế kỷ XX, các nhà lãnh đạo thế giới đã họp tại các hội nghị nhân quyền quan trọng và bạo lực đối với phụ nữ (VAW) như một hình thức vi phạm nhân quyền đã được công nhận và một chương trình nghị sự nhằm giải quyết bạo lực giới (GBV) trên toàn cầu đã được thông qua. Tại Bắc Kinh, Hiliary Clinton đã đưa ra câu nói nổi tiếng của bà: "Nhân quyền là quyền của phụ nữ, và quyền của phụ nữ cũng là nhân quyền". Tuy nhiên, thực tế thì, những bạo lực lên cơ thể vẫn luôn diễn ra phổ biến ở rất nhiều nơi trên thế giới. Phụ nữ thường có xu hướng bị đàn ông bạo lực thông qua những tác động vật lí lên thân thể. Theo kết quả điều tra quốc gia về bạo lực đối với phụ nữ Việt Nam năm 2019 thì “Cứ bốn phụ nữ thì có hơn một phụ nữ bị bạo lực thể xác do chồng hiện tại hoặc chồng cũ gây ra trong đời. Hơn một phần tư (26%) phụ nữ cho biết họ từng bị chồng hiện tại hoặc chồng cũ bạo lực thể xác trong đời và 5% phụ nữ bị bạo lực này trong 12 tháng qua. Bị tát hoặc bị ném vật gì đó vào người có thể gây thương tích là hành vi bạo lực phổ biến nhất do chồng họ gây ra, với 23% phụ nữ bị hành vi bạo lực này trong đời và 4% bị hành vi bạo lực này trong 12 tháng qua.” Nhưng điều đáng chú ý hơn là hơn một nửa phụ nữ được phỏng vấn (52%) đã đồng tình với ít nhất một lý do hoặc tình huống mà có thể chấp nhận việc chồng đánh vợ ví dụ như việc người vợ “không chung thủy” (45%) hoặc “không chăm sóc con cái” (27%). Những quan điểm này được nhóm phụ nữ có trình độ học vấn thấp và phụ nữ sống ở khu vực nông thôn ủng hộ nhiều hơn so với nhóm phụ nữ sống ở khu vực thành thị. Điều này có nghĩa là rất nhiều người phụ nữ chưa có ý thức về quyền tự chủ thân thể và theo một nghĩa nào đó, chính những người phụ nữ đã ngầm đồng thuận việc bạo lực lên thân thể của mình như một điều hợp lí. 

​

Nhưng phụ nữ không phải là đối tượng duy nhất bị bạo lực trong câu chuyện giới mà cả nam giới cũng bị bạo lực thân thể. Nam giới cũng có thể là nạn nhân của nữ giới khi, cứ bảy nam giới từ 18 tuổi trở lên tại Hoa Kỳ thì có một người từng là nạn nhân của bạo lực thể xác nghiêm trọng do bạn tình gây ra và cứ 10 nam giới thì có một người từng bị cưỡng hiếp, bạo lực thể xác và/hoặc bị bạn tình (theo CDC).  Tuy nhiên, tình trạng bạo lực thân thể với nam giới hầu hết lại được tiến hành bởi nam giới ở trong các nhà tù hay chiến trường. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO, 2023): hơn 80% nạn nhân giết người trên toàn cầu là nam giới, và phần lớn thủ phạm cũng là nam giới. Trên chiến trận, nam giới nã súng vào nhau. Các vụ hiếp dâm nam giới cũng được ghi nhận trong tù… Do đó, quyền tự chủ thân thể của nam giới cũng bị tước đoạt.  

 

Tự chủ về thân thể cũng bao gồm tự chủ trong vấn đề quan hệ và tình dục. Chúng ta có quyền quan hệ hoặc không quan hệ. Chúng ta có thể chống lại bất kỳ hành vi bạo lực hay xâm hại tình dục nào. 

 

Ở một số nước Hồi giáo, cơ thể phụ nữ không được quyền phơi bày ra bên ngoài. Những người phụ nữ ở Afghanistan, khi phụ nữ ra đường phải sánh đôi cùng người chồng trong bộ trang phục kín mít từ đầu đến chân với tấm mạng che mặt. Quyền được thể hiện thân thể - quyền cơ bản nhất cũng bị tước đoạt bởi sự thống trị của nam quyền trong xã hội. Thân thể của phụ nữ không được trình hiện trước ánh sáng, trong sự công khai và bình đẳng, mà bị dấu đi như vật sở hữu riêng tư. 

 

Nhưng quyền được kiểm soát cơ thể không chỉ là quyền được trình hiện mà còn là quyền được nói đến và tự nói về thân thể và tình dục. Ngày xưa, trong những xã hội phong kiến, phụ nữ không có tiếng nói trong tình dục. Thân thể của họ được quyết định bởi nam giới. Không có có hay không, phụ nữ không có quyền lựa chọn mà là bị lựa chọn để trở thành công cụ tình dục. Trong khi nam giới có thể tam thê tứ thiếp và chiếm hữu thân thể phụ nữ, thì phụ nữ thường phải “thủ thân như ngọc” và vấn đề về “trinh tiết” được đồng nhất với giá trị và phẩm giá của người phụ nữ. Nam giới thường được cho cái vị thế “nằm trên” với sự chủ động, còn phụ nữ thì “nằm dưới” mang tính bị động trong quan hệ tình dục. Với nam giới, sự đùa cợt về thân thể người phụ nữ trong tình dục được xem như một điều bình thường và được hợp thức hóa. Nhưng trong nhiều nền văn hóa, việc phụ nữ nói về tình dục được xem như là hành vi vi phạm cấm kỵ. Người phụ nữ không được phép nói về tình dục và thân thể. Khi một người phụ nữ bày tỏ ham muốn thể xác thì thường nhận lại sự phán xét là lăng loàn từ cộng đồng. 

 

Phụ nữ bị quấy rối tình dục trong suốt cuộc đời của họ. Khoảng 40% đến 50% phụ nữ ở Liên minh Châu Âu cho biết một số hình thức quấy rối tình dục ở nơi làm việc. Khoảng 250.000 đến 500.000 phụ nữ bị hãm hiếp trong thời gian diệt chủng ở Ru-an-đa năm 1994; khoảng 20.000 đến 50.000 phụ nữ bị hãm hiếp trong cuộc nội chiến ở Bô-xni-a vào những năm đầu của thập kỷ 90. Ngày nay, khi bước ra đường, người phụ nữ cũng phải đối mặt với mối nguy về thân thể khi những camera ẩn có thể xuất hiện khắp mọi nơi từ đường phố, trường học, nhà vệ sinh, thang máy,... Thân thể của họ - đúng. Nhưng họ không thể nào kiểm soát được thế giới luôn muốn xâm phạm đến thân thể phụ nữ dưới nhiều hình thức khác nhau. Tất cả những điều đó đã nói lên rằng người phụ nữ đã bị tước đi quyền tự chủ thân thể dã man tới mức nào. 

 

“Rachael Chepsal nắm chặt cuốn Kinh thánh của mình khi nhớ lại thử thách kinh hoàng của mình vào tháng 12/2017 khi trải qua một nghi lễ được gọi là cắt bộ phận sinh dục nữ mà không cần thuốc mê. “Tôi vẫn còn cảm thấy đau đớn,” cô bé 14 tuổi đến từ Kaptul, một ngôi làng ở Tây bắc Kenya cho biết. “Bà lão dùng một con dao nhọn chưa được khử trùng. Khi tôi bị cắt, máu đã chảy rất nhiều. Tôi vô cùng sợ hãi vì đó không phải là thứ tôi đã chọn”.” Đó là phần mở đầu gây sốc của một bài báo trên báo Pháp luật Việt Nam. “Không phải là thứ tôi đã chọn” nhưng đã bị ép buộc phải làm. Thật buồn cười và chua xót vô cùng khi đi đến thế kỷ XXI mà ngay cả việc chọn thân thể của mình cũng trở thành một điều xa xỉ. Nạn cắt bỏ bộ phận sinh dục (FGM) của nữ giới ở một số quốc gia trên thế giới gây phản ứng dữ dội vì đã xâm phạm nghiêm trọng nhân quyền - quyền tự chủ thân thể của con người. Một ví dụ đau lòng khác diễn ra trên đất California, dựa trên cái gọi là thuyết ưu sinh, Mỹ đã ép buộc hàng chục ngàn người phải triệt sản. Chẳng gì bi kịch hơn khi quyền tự chủ thân thể được công nhận trên những văn bản quốc tế nhưng ở nhiều nơi, sự vắng bóng của thứ gọi là “quyền” này vẫn diễn ra như một điều hiển nhiên. Bạo lực không chỉ dừng lại ở thân thể mà ngay ở trong hoạt động tình dục, thậm chí là ngay trong quyền được có một bộ phận sinh dục. Việc không bị ép can thiệp y tế cưỡng bức như: kiểm tra trinh tiết, tiêm chủng, triệt sản, cắt bộ phận sinh dục,... là một thông điệp mạnh mẽ về nhân quyền. 

 

Câu chuyện về quyền tự chủ với thân thể con người không dừng lại ở đó khi với người phụ nữ, đấy còn là vấn đề về tự quyết trong sinh sản. Đây là vấn đề được thảo luận nhiều nhất khi nhắc tới quyền tự chủ thân thể phụ nữ. Trước hết, phụ nữ có quyền quyết định có sinh con hay không, số lượng con và thời điểm sinh con. Bên cạnh đó, tránh thai cũng là vấn đề được đặc biệt lưu tâm. Trong Báo cáo tình trạng dân số thế giới năm 2021 của Quỹ dân số liên hợp quốc (UNFPA) cho thấy gần một nửa phụ nữ trên thế giới không thể tự đưa ra các quyết định của chính mình về các vấn đề như sử dụng biện pháp tránh thai. Việc có quyền tránh thai là cách trao quyền cho phụ nữ để họ được bảo vệ chính mình, có thể quyết định việc mang thai, đảm bảo về vấn đề sức khỏe cho phụ nữ. Cuối cùng là vấn đề phá thai. Việc người phụ nữ có được tiếp cận với dịch vụ phá thai an toàn cũng là một biểu hiện của quyền tự chủ về thân thể khi nữ giới có thể quyết định mang thai và sinh con hay không vì những lý do chính đáng như mang thai ngoài ý muốn hay không được tiếp cận với thông tin và dịch vụ thích hợp, không đảm bảo sức khỏe, không đủ điều kiện chăm sóc,...Nếu như không được tiếp cận với dịch vụ phá thai an toàn, người phụ nữ sẽ rất dễ để lại di chứng, tàn tật, mất khả năng có con hoặc thậm chí là tử vong. Để đảm bảo an toàn về thân thể và tính mạng thì phụ nữ hoàn toàn có quyền được tiếp cận với những dịch vụ y tế tốt nhất. Báo cáo Tình trạng dân số thế giới 2021 của Quỹ dân số Liên Hợp Quốc cho thấy, gần một nửa số phụ nữ tại 57 quốc gia đang phát triển không thể tự đưa ra các quyết định của chính mình về việc sử dụng biện pháp tránh thai, việc được thăm khám sức khỏe thường xuyên. 

 

Ngoài ra, tự chủ về thân thể cũng có nghĩa là thừa nhận về thân thể và được thừa nhận về bản dạng giới của chính mình. Chấp nhận bản dạng giới là thành thật và tôn trọng với chính cơ thể của mình. Nhiều người thuộc cộng đồng LGBT+ ngày nay đã dũng cảm nói lên bản dạng giới, dũng cảm xuất hiện trước đám đông, dũng cảm diện những trang phục yêu thích và dũng cảm đi can thiệp cơ thể để được sống là chính bản thân mình. Dẫu thực tế là xã hội vẫn còn không ít định kiến song có thể nói rằng thân thể của họ - quyền của họ - lựa chọn của họ. 

 

Chúng ta đều đồng ý với nhau rằng mỗi người đều có toàn quyền với cơ thể của chính mình. Nhưng thực tế là, mặc cho những nỗ lực, chúng ta cũng chắc chắn đồng thuận với nhau rằng, thực tế đang diễn ra lại đang cướp đoạt sự tự chủ ấy. Quyền không chỉ xuất phát từ nhu cầu chính đáng mà còn là sự phản ánh bức tranh thực tế về những điều đang thực sự diễn ra, là sự phản kháng trước sự thiếu hụt của thực tại chưa thể bằng lòng. Có những thách thức nhất định đến từ kinh tế, chính trị, xã hội và văn hóa lên việc thực hiện quyền tự chủ về thân thể đối với cả hai giới. 20 quốc gia và vùng lãnh thổ có luật "cưới kẻ cưỡng hiếp. 43 quốc gia không có quy định pháp luật giải quyết vấn nạn hiếp dâm trong hôn nhân (bị vợ hoặc chồng cưỡng hiếp). Hơn 30 quốc gia hạn chế quyền đi lại của phụ nữ bên ngoài nhà ở của họ. Cùng với đó là những định kiến và hủ tục đã thành lối mòn trong nhận thức và hành vi - rào cản lớn nhất đối với những nỗ lực tự chủ thân thể của các giới. 

 

Trong bối cảnh thế giới hiện nay, quyền tự chủ thân thể cũng đứng trước những mối đe dọa. Bà Natalia Kanem - Giám đốc điều hành của Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc cho rằng: "Đại dịch COVID-19 làm cho một số người quyết định hoãn sinh con, với một số người khác thì do không được tiếp cận với dịch vụ chăm sóc sức khỏe thời dịch bệnh đã dẫn đến mang thai ngoài ý muốn, điều này dấy lên quan ngại về sự bùng nổ dân số. Nhưng điều đáng báo động là khi người dân không thể có được quyền sức khỏe tình dục và sức khỏe sinh sản do dịch vụ chăm sóc sức khỏe bị gián đoạn". Vào ngày Quốc tế phụ nữ 2023, Tổng Thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres phát biểu: "Các quyền của phụ nữ đang bị lạm dụng, đe dọa và vi phạm trên khắp thế giới. Tiến bộ đạt được trong nhiều thập kỷ đang biến mất trước mắt chúng ta". Các cuộc khủng hoảng như xung đột ở Ukraine, tình trạng khẩn cấp về khí hậu sẽ ảnh hưởng đến các quyền lợi của con người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em gái. Trung tâm Nhân quyền Palestine (PCHR) tiếp tục công tác thực địa hàng ngày tại các trại tị nạn trên khắp Gaza, theo dõi sát sao và ghi chép lại nỗi thống khổ của phụ nữ…

 

Vấn đề về thân thể không chỉ cho ta thấy sức ép của các yếu tố quyền lực chính trị, văn hóa, xã hội mà mặt khác, cũng cho thấy sự phản kháng của thân thể - sự phản kháng từ dưới lên trước những áp lực này. Theo Judith Butler, việc tái trình hiện thân thể trong không gian công cộng là một hành động chính trị: nó thách thức cấu trúc quyền lực định đoạt ai được nói, ai được hiện diện. Thân thể là một trong những phương thức để thể hiện sự phản kháng. Năm 2012, bảy cô gái thành viên nhóm Femen phản đối phán quyết của tòa án Pháp cho 10 trong số 14 người thanh niên bị buộc tội cưỡng hiếp nhiều lần hai thiếu niên vùng ngoại ô Paris trắng án bằng cách để ngực trần ra đường. Hay chuỗi độc thoại sân khấu nổi tiếng The Vagina Monologues by Eve Ensler nơi phụ nữ kể câu chuyện về tình dục, xâm hại, kinh nguyệt, khoái cảm. Ở đó, người phụ nữ được nói công khai về “âm đạo”, dùng chính thân thể như một sự phản kháng. Hàng nghìn phụ nữ Iran cắt tóc, tháo chiếc hijab để phản đối chính quyền bắt buộc phụ nữ phải che mặt…Những sự kiện trên đã cho chúng ta thấy rằng thân thể có thể trở thành đối tượng bị tước quyền song chúng ta cũng có thể dùng thân thể như một phương thức để phản kháng và nêu cao thông điệp về bình đẳng và tự do. Ngày nay, các tổ chức trên thế giới đang rất nỗ lực để có thể đảm bảo quyền tự chủ thân thể. Năm 2021 là lần đầu tiên Báo cáo của Liên Hợp Quốc tập trung vào chủ đề tự chủ thân thể. Đó là những nỗ lực mà chúng ta có quyền hy vọng về sự khởi sắc của những điều sẽ diễn ra sắp tới. 

 

Như vậy, quyền tự chủ thân thể cần được nhận thức và thực hiện rộng rãi. Vấn đề này đã được đưa vào nội dung chương trình giáo dục giới tính ở nhiều quốc gia. Thân thể của tôi, lựa chọn của tôi. “Tôi có một thân thể?” ư? Dĩ nhiên là vậy, chắc chắn là vậy và phải là như vậy.